World Cup diễn ra ở quốc gia nào, tất nhiên nước đó nắm cơ hội quá lớn, tầm cỡ toàn cầu về rất nhiều phương diện; riêng ngành du lịch - chủ yếu du lịch thể thao - thực sự “bùng nổ” từ điều hành, thiết kế, thi công, đến quảng bá, tiếp thị, cung ứng, rồi… thụ hưởng, mà lợi nhuận doanh thương chỉ là bề mặt của tảng băng trôi. Bài này chỉ đề cập lưu niệm phẩm World Cup. Năm 2014 ở Brazil: việc bán các lưu niệm phẩm có những biểu tượng của FIFA đã mang lại cho tổ chức này 107 triệu USD.

Cúp vàng World Cup được họa sĩ Ý Silvio Gazzaniga thiết kế, thể hiện 2 vận động viên vươn tay bảo vệ địa cầu, được trao từ 1974 đến nay, trở thành lưu niệm phẩm “số zách” kể từ năm ấy đến… muôn đời. Cúp nguyên bản cao 36,5cm, được chế tạo từ 5kg vàng 18K (tỉ lệ 75% vàng), đế tròn với đường kính 13cm có 2 lớp đá lông công/malachite, công thức hóa học CuCO3.Cu(OH)2, màu lục, còn gọi xanh lá. Các chữ FIFA World Cup được khắc nổi quanh đế. 

Thế nhưng, trở thành lưu niệm phẩm thì chiếc cúp quý hiếm kia thiên biến vạn hóa thành tranh, phù điêu, hoặc tượng tròn bằng vô số chất liệu, lắm kích cỡ. Các logo chính thức của World Cup 2002 Hàn và Nhật, World Cup 2014 Brazil, World Cup 2018 Nga là toàn bộ cúp vàng cách điệu; còn logo chính thức của World Cup 2006 Đức và World Cup 2010 Nam Phi thì một góc có họa tiết cúp vàng.

Mà logo chính thức, cùng linh vật từng mùa World Cup, trở thành hàng loạt lưu niệm phẩm đặc trưng. 

Logo chính thức World Cup 2018 ở Nga do Brandia Central - một công ty tư vấn thiết kế Bồ Đào Nha - thiết kế sau khi đã thắng 7 mẫu khác dự thi. Giám đốc sáng tạo của Brandia Central là ông Miguel Viana tiết lộ rằng nguồn cảm hứng để phác họa nên logo Brandia dựa vào nền tảng có sẵn rất sâu dày: ấy là nền văn hóa Nga được bồi đắp nhiều thế kỷ, thể hiện qua những công trình kiến trúc đẹp như cổ tích; qua hòa sắc đỏ-vàng-xanh-đen-trắng nơi vải dệt, tranh thêu, búp bê gỗ lồng nhau Матрёшка/Matryoshka; qua năng lực khoa học kỹ thuật xuất sắc mà vệ tinh nhân tạo đầu tiên Спутник/Sputnik phóng lên vũ trụ ngày 04/10/1957 trở thành nhật điểm mở đầu kỷ nguyên nhân loại chinh phục vũ trụ... Ngày 08/11/2014, Liên đoàn bóng đá thế giới long trọng công bố logo chính thức World Cup 2018, được đoàn phi hành Nga trên trạm không gian hỗ trợ, mà hình ảnh chiếu lớn trên mặt tiền nhà hát Bolshoi ở thủ đô Moskva. 

Chó sói Zabivaka mang ý nghĩa “cầu thủ fair-play duyên dáng, quả quyết, tự tin, thân thiện, yêu mến đồng đội, tôn trọng đối thủ” do Ekaterian Bocharova - nữ sinh viên Nga học khoa Thiết kế đồ họa trường Đại học Tổng hợp quốc gia Tula - thiết kế, đã trở thành linh vật World Cup 2018 sau kết quả bầu chọn suốt một tháng: 53% công chúng Nga ủng hộ. Logo khó thay hình đổi dạng thì linh vật trái lại: sói Zabivaka chỉ cần đảm bảo hình thái, giữ đúng màu sắc lông, kính, áo quần; còn đầu, cổ, mắt, mũi, miệng, lưỡi, tay, chân, đuôi tha hồ kết hợp nhiều kiểu tạo muôn tư thế hoặc suông hoặc kèm theo đồ vật cùng các thú vật khác. Giới sưu tầm bưu hoa rất thú vị khi chó sói Zabivaka xuất hiện trên tem bưu chính Nga với mệnh giá 100 rúp, ấn hành năm 2017.

Ngân hàng Nhà nước Nga thực hiện và phát hành quà đặc biệt: tiền giấy và tiền xu dịp World Cup 2018 để lưu niệm, chứ không được dùng như tiền bình thường. Tiến giấy polymer, in hình chú bé ngước nhìn thủ môn huyền thoại Lev Yashin của Liên Xô, có mệnh giá 100 rúp (tương đương 1,6 USD). Tiền xu gồm 4 loại, bằng vàng giá 50 và 25 rúp, bằng bạc giá 3 rúp.

Tại xứ sở bạch dương, trước giờ bóng lăn, còn xuất hiện khá nhiều lưu niệm phẩm bộc lộ niềm hân hoan đón chào đại hội túc cầu thế giới và thể hiện rõ bản sắc Nga. Ước tính có hơn 150 mặt hàng lưu niệm, bao gồm áo thun/phông, mũ nón, ô dù, móc treo chìa khóa, tượng đeo dây chuyền, tranh thêu, tranh sơn, đồ gốm sứ, búp bê gỗ Matryoshka, quả bóng có logo Brandia, sói Zabivaka nhiều kiểu thức mà chủ yếu nhồi bông...

World Cup 2018 diễn ra trên 12 SVĐ ở 11 đô thị tại Nga: Moskva (2 sân), Rostov-on-Don, Sochi, Vovograd, Samara, Saransk, Kazan, Ekaterinburg, Ninzhny Novgorod, St Petersburg và Kaliningrad. 11 thành phố đó đều mở cửa hàng lưu niệm phẩm chính thức của FIFA, mà cửa hàng đầu tiên tại thủ đô Moskva khai trương từ tháng 12/2017. Tuy nhiên, về hàng lưu niệm, lắm quầy sạp “ngoài luồng”, nhất là nơi chợ nọ chợ kia, giá cả “mềm” hơn, chủng loại lại phong phú hơn, cụ thể là thêm những mặt hàng mà chẳng thấy trong các cửa hàng chính thức. Những mặt hàng này từ đâu ra? Từ một số cơ sở tư nhân gia công, song chủ yếu nhập lậu nước ngoài mà hàng Trung Quốc nhiều nhất, nổi bật hàng do công ty 车皮/Chēpí/Xa Bì/Wagon có trụ sở ở Đài Loan. Công ty này sản xuất phiên bản cúp vàng World Cup bằng nhiều chất liệu, nhiều kích cỡ, ưu việt là các sản phẩm mạ vàng có số đo tương tự nguyên bản, đã được FIFA cho phép nhưng cấm nhập vào châu Âu và nước Nga.

Tại TP. HCM, từ tháng 5/2018, bản thân tôi đã “mắt thấy, tay sờ” một số hàng lưu niệm World Cup 2018 nhập từ nước ngoài. 

Một kiến trúc sư nhận quà của bạn từ Hoa Kỳ gửi người quen mang về, trong đó có quả bóng nổi bật logo Brandia kèm dòng chữ FIFA World Cup RUSSIA 2018. Nhìn kỹ à nha: đó chẳng phải quả bóng Telstar 18 do hãng Adidas sản xuất. Telstar vốn tên một vệ tinh của Mỹ từng bị quân đội Liên Xô vô tình phá hủy trong thời chiến tranh lạnh. Còn quả bóng tròn Telstar 18 gồm các lục giác đen bố trí trên nền trắng có in logo cùng dòng chữ như đã nêu. Theo tôi biết thì các cơ sở sản xuất kinh doanh không chỉ ở Hợp Chủng Quốc, mà nhiều nơi khác, như Pháp, Đức, Nhật, cả Việt Nam, đều chẳng copy mẫu mã Telstar 18 nhằm tránh rắc rối pháp lý.

Tờ tiền mệnh giá 100 rúp tương đương 38.705 đồng tiền Việt, thế nhưng phiên bản tiền giấy lưu niệm World Cup 2018 do Ngân hàng Nga phát hành hiện đang rất sốt ở Việt Nam khi được bán với giá đắt hơn mệnh giá khoảng 10 lần, từ 350.000 đồng đến 400.000 đồng.

Loạt hàng lưu niệm World Cup 2018 do công ty Xa Bì ở Đài Loan sản xuất xuất hiện tại Việt Nam: móc khóa bằng nhựa dẻo PVC hình sói Zabivaka (giá 20.000 đồng), móc khóa bằng kim loại thu nhỏ cúp vàng (40.000 đồng), sói Zabivaka bằng bông PP với 3 kích cỡ (cao 25cm, 30cm, 40cm - kích cỡ nào cũng đơn giá 250.000 đồng), ly uống bia bằng thủy tinh borosilicate hình dáng cúp vàng (250.000 đồng). Các mặt hàng này được phân phối tại Sài Gòn và Hà Nội, nếu mua lẻ ngay tại đại lý còn được giảm 5%.

Ở nước ta, một số nghệ nhân sản xuất kinh doanh cúp vàng. Nơi làng gốm Bát Tràng, Gia Lâm, Hà Nội, từ World Cup 2014, Vương Hồng Nhật cùng vợ Nguyễn Thị Nga mỗi ngày cho ra lò 100 cúp thạch cao, mỗi cúp cao 36,5cm, đoạn phun sơn vàng óng ánh, bán mỗi chiếc giá 70.000 đồng, vậy mà cung không đủ cầu. Một số thợ làng Đại Bái, huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh, đúc cúp bằng đồng cao 36cm, nặng 6kg; tùy khách yêu cầu, cúp sẽ được mạ vàng 18K hay 24K. TP.HCM sản xuất nhanh gọn hàng loạt cúp vàng bằng composite, mỗi chiếc cao 20cm, phân phối đến nhiều tỉnh thành khác.

Áo thun/phông World Cup 2018 ở Việt Nam có 2 mảng. Mảng áo thi đấu mô phỏng áo chính thức cùng áo dự phòng của 32 đội, nghĩa là 64 bộ, tất nhiên số lượng nhiều là áo những đội “hạng nặng” cỡ Brazil, Argentina, Đức, Anh, Pháp, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha; thêm Nhật, Hàn, Úc tạm gọi láng giềng, và chắc chắc không quên đội chủ nhà Nga. Mảng áo ghi nhớ Giải vô địch bóng đá thế giới lần thứ XXI khá phong phú: cúp vàng FIFA, logo Brandia, chó sói Zabivaka, bản đồ Nga, búp bê Matryoshka..., có chạy chữ FIFA World Cup RUSSIA 2018, mà quốc hiệu cùng niên điểm chơi kiểu Душа/Dusa/Linh hồn. Kiểu chữ này cũng do công ty Brandia Central sáng tạo gợi nhớ tiểu thuyết mà nhà văn Nga Николай Васильевич Гоголь/Nikolai Vasilyevich Gogol (1809-1902) viết đến lúc mất vẫn dở dang, song đã được dịch ra nhiều thứ tiếng, trong đó có tiếng Việt, lại còn được chuyển thể thành kịch, opera, phim truyện: Мёртвые души/Những linh hồn chết.