Jim Leighton năm nay 62 tuổi. 22 năm trước, cựu thủ môn ĐTQG Scotland là một trong những đại diện cuối cùng dự một VCK giải đấu lớn. Trong trận đấu cuối, ông 3 lần bị Morocco chọc thủng lưới tại Saint-Etienne. Scotland bị loại ngay từ vòng bảng, nhưng họ sẽ trở lại. Họ đã giành quyền tham dự 7 trong 8 kỳ World Cup gần nhất cơ mà! Tại EURO, Scotland cũng là vị khách quen mặt ở các kỳ năm 1992 và 1996. Dù thực tế là đội bóng này chưa một lần vượt qua được vòng loại đầu tiên, khiến ca sĩ lừng danh Del Amitri phải muối mặt viết ca khúc “Don’t Come Home Too Soon” năm 1998 để rồi vẫn chia tay giải đấu trong thất vọng.

Nhưng dẫu sao, việc là khách quen của các giải đấu lớn vẫn giúp cho Leighton cân bằng kỷ lục dự 4 kỳ World Cup đối với một cầu thủ người Vương quốc Anh của huyền thoại Bobby Charlton. Cái tên Scotland, dù không thể tiến sâu, nhưng vẫn nhận được một sự tôn trọng nhất định từ các đối thủ.

Trong thế kỷ 21, tổng cộng 33 ĐTQG châu Âu đã góp mặt ở các VCK World Cup, EURO hoặc cả hai. Chúng ta vừa tìm ra đội bóng thứ 34 cách đây không lâu, Phần Lan, lần đầu giành quyền dự giải đấu trong suốt 109 năm lịch sử. Trong đó, Latvia, Albania, Bắc Macedonia và Slovakia là những ẩn số được chờ đợi. Trong đó, Áo và Hungary là những huyền thoại đã sẵn sàng viết lại trang lịch sử hào hùng trong quá khứ. Trong đó là một ĐTQG đã vắng mặt suốt nửa thế kỷ ở các giải lớn, Xứ Wales. Nhưng trong đó không có Scotland…

… Cho tới tận rạng sáng nay. Scotland bước vào trận đấu với Serbia với tư cách đội chiếu dưới, và bị nghi ngờ về mặt phong độ sau thất bại 0-3 trước Kazakhstan trong ngày mở màn VL EURO 2020. Nhưng bằng cách nào đó, Steve Clarke vẫn đưa được Scotland tới giải đấu trong mơ. Chiến tích này có lẽ không thể so sánh với trận thắng ĐKVĐ châu Âu Tiệp Khắc tại VL World Cup 1978, nhưng khi mà lịch sử ấy đang dần trở thành cổ tích, đây thực sự là bước tiến đáng ghi nhận.

Không thể phủ nhận, thể thức mới của EURO đã góp phần giúp Scotland giành được kỳ tích hôm nay. Giải đấu này được thay đổi để đo ni đóng giày cho những bất ngờ như thế. 4 năm trước, Iceland từng là tâm điểm chú ý trên đất Pháp với đội hình được tuyển chọn từ vỏn vẹn 320.000 dân. Họ giành quyền vào tới vòng tứ kết và chỉ bị loại bởi đội chủ nhà.

Hơn hai thập kỷ qua, Scotland là sự hoà quyện của nỗi thất vọng, sự thiếu may mắn đến từ một tập thể không xứng tầm sánh ngang những huyền thoại quá khứ. Ngay cả khi Alex McLeish, trong nhiệm kỳ đầu tiên, và Walter Smith, được cho đã làm xuất sắc nhiệm vụ của mình, dường như vẫn là chưa đủ. Họ luân phiên bị loại ở các trận play-off, hoặc thậm chí bị loại sớm ở vòng loại. Đó từng là quốc gia có thừa nhân tài, ai còn nhớ nhà vô địch, thủ lĩnh của hàng phòng ngự Liverpool Alan Hansen bị Alex Ferguson loại khỏi đội hình ĐT Scotland năm 1986? Điều người ta nhớ đến nhiều hơn về họ lúc này là quá ít tiền đạo giỏi, đội hình hiếm muộn ngôi sao, và hai trong số những trụ cột trong tay Clark, Andrew Robertson và Kieran Tierney, lại chơi cùng vị trí.

Sự sa sút của giải VĐQG cũng là tác nhân khiến ĐT Scotland sa sút. Tài chính yếu kém khiến giải Ngoại hạng từng là niềm tự hào của quốc gia này khó chiêu mộ nhân tài, dẫn tới tính cạnh tranh giảm và chất lượng cầu thủ nội giảm. Câu nói nổi tiếng mỗi đội bóng muốn vô địch Premier League cần ít nhất một cầu thủ Scotland của Arsene Wenger ngày nào trở thành dĩ vãng đắng cay. Các HLV Premier League chuyển hướng sang săn sao ở phía Nam thay vì phương Bắc.

Tôi chỉ mới 4 tuổi vào lần cuối Scotland dự World Cup. Cả thế hệ của tôi không được chứng kiến Scotland dự bất kỳ giải đấu lớn nào. Giờ thì tôi muốn các CĐV Scotland có mặt ở EURO và chúng tôi sẽ làm được điều đó - Andrew Robertson.

Nhưng thời thế đang thay đổi. Trong tay Clarke lúc này là một tập thể đồng đều, không thiếu ngôi sao ở các tuyến, và đều còn rất trẻ. Việc Tierney cùng Scott McTominay chơi tốt trong vai trò trung vệ cũng giúp Scotland khai thác các tiền vệ hàng đầu của họ, như John McGinn, Stuart Armtrong hay John Fleck hiệu quả hơn. Một thế hệ tươi sáng đang hình thành, sẵn sàng chinh phục những cột mốc mới, với thủ quân Robertson chỉ mới 26 tuổi và một vị HLV bản lĩnh, thực dụng và đầy tham vọng.